Współczesny Lwów jest miastem na wskroś ukraińskim, ale – zwłaszcza w ostatnich latach – przyjaźnie nastawionym do Polski i Polaków. Nasi rodacy mogą czuć się tu bezpiecznie, choć muszą się liczyć z prośbami o datki (niekoniecznie ze strony osób faktycznie będących w potrzebie). Warto mieć też świadomość, że przy nieznacznie niższych cenach średnia pensja na Ukrainie wynosi obecnie równowartość 500 zł.

Lwów jest typowym środkowoeuropejskim miastem o kilkusetletnim rodowodzie, dlatego każdy, komu odpowiada genius loci Krakowa, Pragi czy Wiednia, bez trudu odnajdzie się także tutaj. Podobnie jak w przypadku wymienionych miast, tkanka miejska Lwowa nie doznała poważniejszych strat podczas obu wojen światowych, dlatego do dziś podziwiać można dziedzictwo wielu pokoleń lwowian. Do położonego centralnie starego miasta (wytyczonego jeszcze w czasach Kazimierza Wielkiego) przylega od strony zachodniej rozlegle śródmieście z nierzadko imponującą, wielkomiejską zabudową z przełomu XIX i XX w., całość zaś otacza wieniec wysłużonych dzielnic – „sypialni” wzniesionych dla radzieckich „ludzi pracy”.

Lwów to miasto trzech katedr. Rzymskokatolicka archikatedra NMP (1360–1474), powszechnie zwana łacińską, była m.in. świadkiem ślubów Jana Kazimierza złożonych w 1656 r., a dziś jednoczy lwowskich Polaków, którzy stanowią niespełna 1% populacji miasta. W sąsiedztwie późnogotyckiej bryły warto obejrzeć perłę architektury renesansowej – odrestaurowaną w ostatnim czasie kaplicę kupieckiego rodu Boimów (1609–1611, wstęp 10 hr).

Mroczna i najbardziej tajemnicza ze wszystkich – katedra kościoła ormiańskiego z intrygującymi freskami z okresu międzywojnia pochodzi z wieku XIV (wstęp 10 hr). Świątynia położona jest w centrum dawnej dzielnicy ormiańskiej, dziś pełnej kameralnych kawiarni i niewielkich galerii.

Oddalony nieco od centrum greko-katolicki archikatedralny sobór św. Jura (1744–1761) to pełen lekkości i wdzięku majstersztyk architektury i rzeźby rokokowej. Warto w tym miejscu wspomnieć, że Lwów połowy XVIII w. był wiodącym w skali Europy ośrodkiem rzeźby rokokowej, która w swym schyłkowym etapie ewoluowała do form znanych raczej z kubizmu.

Sercem starego miasta jest rynek, którego naroża zdobią rokokowe fontanny z figurami Diany, Amfitryty, Neptuna i Adonisa, a płytę okalają 44 kamienice reprezentujące niemal wszystkie style, jakie pojawiły się w architekturze ostatnich kilkuset lat. Renesansowy gmach z figurą skrzydlatego lwa św. Marka (nr 14) stanowił własność konsula weneckiego, w pałacu arcybiskupów (nr 9) ostatnie tchnienie wydał król Michał Korybut Wiśniowiecki, a barokowy pałac Lubomirskich z 1763 r. (nr 10) stoi w miejscu kamienicy należącej dwa wieki wcześniej do poety Szymona Szymonowica. Słynna Czarna Kamienica (nr 4) z lat 1588–1596 swą nazwę zawdzięcza sczerniałemu piaskowcowi, z którego stworzono misternie rzeźbioną fasadę, a sąsiednią Kamienicę Królewską (nr 6) zwano – ze względu na arkadowy dziedziniec – „małym Wawelem”. We wnętrzach obu budowli eksponowane są obecnie bogate zbiory Muzeum Historycznego (10 hr). Centralną część płyty rynku zajmuje kanciasta bryła XIX-wiecznego ratusza, z którego nieproporcjonalnie cienkiej wieży (wejście 5 hr) podziwiać można panoramę miasta. Położony w sąsiedztwie rynku, kryty eliptyczną kopułą gmach to dawny kościół dominikanów (1744–1769), a dominantę pobliskiego kompleksu cerkwi wołoskiej (1591–1629) stanowi smukła dzwonnica, uznawana niegdyś za najpiękniejszą renesansową wieżę w całej Rzeczypospolitej.

Stare miasto, mimo że gwarne i wypełnione turystami, pozostaje nieco w cieniu „salonu” miasta, którym od ponad stulecia jest Prospekt Svobody. Dawne Wały Hetmańskie to aleja z pasem wypielęgnowanej zieleni i galerią pomników (m.in. A. Mickiewicza, 1906), zabudowana solidnymi eklektycznymi kamienicami godnymi stolicy Królestwa Galicji, którą Lwów był w czasach Austro-Węgier. Nie sposób nie zwrócić uwagi na zamykającą Prospekt od strony północnej imponującą, kremową bryłę Teatru Opery (1897–1900), z tympanonem zwieńczonym figurami geniuszów Muzyki, Dramatu i Sławy. Koniecznie obejrzeć trzeba znakomicie utrzymane wnętrza z dekoracjami malarskimi i rzeźbiarskimi z epoki, co ułatwia fakt, że przedstawienia operowe i baletowe odbywają się niemal codziennie (bilety 60–250 hr).

Warto też przysiąść na ławce i obserwować lwowian, którzy popołudniami i wieczorami tłumnie wylegają na Prospekt, by spotkać się za znajomymi, pograć w warcaby, ponarzekać na trudy codziennego życia i wszechobecną korupcję lub wziąć udział w kolejnej manifestacji politycznej pod pomnikiem T. Szewczenki.

Jeśli cenimy tradycyjne malarstwo, nie wolno nam ominąć Lwowskiej Galerii Sztuki, przede wszystkim jej oddziału przy ul. Stefanyka 3 (vis a vis pierwszej siedziby Ossolineum; wstęp 20 hr), w którym eksponowane są zbiory malarstwa europejskiego (Rubens, Tycjan, Goya, Bacciarelli), ale przede wszystkim największa poza krajem kolekcja sztuki polskiej (m.in. Matejko, Malczewski, Grottger, Chełmoński, Wyczółkowski, Gierymski, Boznańska).

Osobne miejsce należy się Cmentarzowi Łyczakowskiemu (wstęp dla turystów 20 hr), usytuowanemu w południowo-wschodniej części śródmieścia. Rozłożona na łagodnych wzniesieniach i ocieniona mnóstwem drzew nekropolia jest miejscem spoczynku m.in. M. Konopnickiej, G. Zapolskiej, S. Goszczyńskiego, A. Grottgera, K.J. Ordona i prof. S. Banacha (kwatery usytuowane na lewo od wejścia głównego). Na przeciwległym krańcu nekropolii (około 700 m od wejścia) znajduje się odnowiony w ostatnich latach Cmentarz Orląt, na którym złożono ciała 2859 bojowników poległych w latach 1918–1920 w walkach z Ukraińcami o polskość Lwowa.

Niezależnie od indywidualnego eksplorowania miasta można skorzystać z usług firmy Czudo Tour, która oferuje kilka wariantów tras objazdowych barwnymi pojazdami (Czudo bus i Czudo train) z przewodnikiem (czas 40–90 minut; w cenie 60–120 hr zestaw audio z polską wersją językową). Firma proponuje ponadto 8-godzinne wycieczki szlakiem „Złotej Podkowy” – do zamków Olesko (miejsce urodzenia Jana III Sobieskiego), Podhorce (obronna warownia Koniecpolskich) i Złoczów (własność Sobieskich), (310 hr włącznie ze wstępami do wszystkich obiektów).

Przydatne adresy:

www.trivago.pl, www.booking.com (nocleg)

www.inyourpocket.com/data/download/lviv.pdf (przewodnik)

opera.lviv.ua/pl (opera)

chudotour.com.ua/en (autobus i pociąg Czudo)

Bezpośrednie połączenia lotnicze z Madrytem utrzymują LOT i Norwegian (z Okęcia) oraz Ryanair (z Krakowa i Modlina). Z portu lotniczego Barajas do centrum można dostać się metrem, nie jest to jednak – wbrew pozorom – jednoznacznie najlepsze rozwiązanie, gdyż wymaga dwóch przesiadek. Jeżeli naszym celem jest ścisłe śródmieście lub na stare miasto, możemy skorzystać z całodobowej komunikacji autobusowej Exprés Aeropuerto (bilet 5 €; przystanek przy każdym z terminali lotniska). Żółte autobusy linii lotniskowej dojeżdżają do dworca Atocha, a nocą trasa jest nieco skrócona – do Plaza de Cibeles z dominującą sylwetą ekscentrycznego, nieco bajkowego madryckiego ratusza (1909).

Jak na warunki hiszpańskie, Madryt jest relatywnie młodym miastem – co prawda istniał już w II w. p.n.e., ale nie odgrywał znaczącej roli aż do 1561 r., gdy z nieodległego Toledo przeniesiono tu stolicę kraju. Przekształcona w pałac królewski arabska twierdza (Alkazar) nie przetrwała dwóch stuleci – po katastrofalnym pożarze w wigilię roku 1734 siedziba królewska zyskała obecną, barokową formę. Spośród 2800 pomieszczeń na zwiedzających (wstęp 11 €; zakaz fotografowania) czekają dwa tuziny utrzymanych w odcieniu kremu i różu najbardziej reprezentacyjnych sal, które odzwierciedlają majestat i możliwości finansowe władców el imperio en el que nunca se pone el sol (imperium, nad którym nie zachodzi słońce).

Naprzeciw pałacu, dokładnie na osi siedziby monarszej i dziedzińca honorowego wznosi się imponująca Catedral de la Almudena. Świątynia stoi w miejscu zburzonego w 1083 r. meczetu, a na jej tyłach do dziś zachowały się mauretańskie fortyfikacje (IX w.) miasta znanego wówczas jako Majrīṭ. Choć w sylwecie gigantycznej budowli łatwo dostrzec wpływy architektury barokowej i klasycystycznej, katedrę wzniesiono w 2 połowie XX w., a jej konsekrację przeprowadził w 1993 r. Jan Paweł II. Generalnie stolica arcykatolickiej przez stulecia Hiszpanii może zaskakiwać relatywnie małą liczbą świątyń. Duża w tym „zasługa” Francuzów, których kilkuletnie rządy w okresie napoleońskim oznaczały wielkie zmiany w tkance miasta, polegające na „przewietrzeniu” ciasnego do granic możliwości śródmieścia. A że rewolucyjnej Francji nie było po drodze z religią, ofiarą przekształceń urbanistycznych podszytych polityką i ideologią padło wiele madryckich świątyń i klasztorów. Dziś także te, które przetrwały do naszych czasów (np. San Isidro el Real, San Andrés, San Francisco el Grande) bywają często zamknięte, przez co ich zwiedzanie może być utrudnione.

Wędrując wąskimi uliczkami starówki nie sposób nie trafić na Plaza Mayor – zgodnie z nazwą główny plac tej części miasta. Rówieśnik stołeczności Madrytu otoczony jest spójnymi stylowo, nieco surowymi gmachami o malowanych fasadach w odcieniu brązu, z położonym na środku konnym pomnikiem Filipa III (1619). W przeszłości plac pełnił funkcje miejskiego forum – odbywały się tu koronacje królewskie, corridy, przedstawienia teatralne, festyny ku czci patrona miasta – św. Izydora, procesy heretyków i publiczne egzekucje, a dziś, poza turystami, wypełniają go uliczni grajkowie, performerzy i sprzedawcy podrabianych wyrobów luksusowych marek.

O ile Plaza Mayor należy do ulubionych destynacji turystów, sercem współczesnego Madrytu jest Plaza de Puerta del Sol – „punkt zerowy” Hiszpanii, od którego mierzy się odległości w całym kraju. Z tutejszej stacji metra na półokrągłą płytę placu niemal bez przerwy wylewają się fale ludzi, którzy następnie przemieszczają się pobliskimi uliczkami i pasażami stanowiącymi handlowe serce miasta. Wielu madrileños przybywających na „Sol” umawia się ze znajomymi pod pomnikiem niedźwiedzia wspinającego się na drzewko truskawkowca (motyw ten widnieje w herbie miasta) lub klasycznym w formie, choć całkiem współczesnym (1994) konnym monumentem Karola III, zwanego, ze względu na zasługi dla miasta, „najlepszym burmistrzem Madrytu”.

Z Puerta del Sol niedaleko na Gran Vía, uznawaną za najbardziej reprezentacyjną ulicę miasta, pełną butików najlepszych projektantów mody, eleganckich sklepów, teatrów i najmodniejszych kawiarni. Gran Vía jest także dobrym przykładem ewolucji architektury miasta na przestrzeni pierwszego półwiecza XX stulecia. Od strony wschodniej arterię otwiera bodaj najbardziej efektowna madrycka kamienica – nakryty eklektyczną kopułą gmach Metrópolis (1911), a jej zachodni kraniec stanowi Plaza de España z najwyższymi gmachami frankistowskiego Madrytu oraz równie wertykalnym pomnikiem Cervantesa (pisarzowi towarzyszą bohaterowie jego najsłynniejszej powieści – Don Kichot i Sancho Pansa).

Zaledwie parę kroku od handlowej Gran Vía stolica odsłania inne, bardziej kameralne, a przy tym znacznie mniej ekskluzywne oblicze – w dzielnicach, takich jak Malasaña czy Chueca obok hipsterskich barów z głośną muzyką i galerii sztuki spoza głównego nurtu napotkać można liczne ślady odchodzącego już Madrytu – maleńkie punkty rzemieślnicze, zakłady perukarskie, czy sklepiki farbiarskie.

Gdy wspomniany Karol III (1759–1788), panujący wcześniej w Neapolu, przybył do Madrytu, by objąć rządy po zmarłym bracie, skonstatował, że miasto nie prezentuje się zbyt elegancko i zarządził wytyczenie szerokich bulwarów we wschodniej części stolicy. Efektem pracy królewskich urbanistów i rzeźbiarzy jest Paseo del Prado – elegancka, wypełniona zielenią aleja z licznymi placami, których ozdobę stanowią pełne wdzięku barokowe fontanny, m.in. Neptuna, Apollina i frygijskiej bogini urodzaju Kybele.

Okolice Paseo del Prado zwane są Złotym Trójkątem Sztuki. Na odwiedzenie Prado, szczycącego się najcenniejszymi – po Luwrze i Muzeum Brytyjskim – zbiorami malarstwa europejskiego (w tym największą na świecie kolekcją dzieł twórców tej miary co Velázquez, Goya i el Greco) warto zarezerwować cały dzień (wstęp 7–14 €). Położone w jego pobliżu muzeum baronów von Thyssen-Bornemisza ustępuje rozmiarem kolekcji, ale nie klasą zgromadzonych dzieł. Z kolei miłośnicy sztuki nowoczesnej nie powinni pominąć Museo Reina Sofía, gdzie podziwiać można prace takich sław sztuki XX wieku, jak Picasso, Dalí czy Miró. Notabene Muzeum Królowej Zofii dzieli tylko parę kroków od głównego madryckiego dworca kolejowego – Atocha, który w zbiorowej pamięci zapisał się jako miejsce ataku terrorystycznego przeprowadzonego przez Al-Kaidę w 2004 roku (191 zabitych i ponad 2000 rannych). Warto dodać, że każdą z trzech wspomnianych placówek muzealnych można w określonym dniu tygodnia i godzinach zwiedzać bezpłatnie.

O ile nie zdecydujemy się na przelot samolotem (kierunek obsługiwany przez PLL LOT), możemy pojechać tam własnym autem (dobry stan głównych dróg tranzytowych) lub skorzystać z dogodnych połączeń z Tallinem, które oferuje zarówno Polski Bus, jak i estoński przewoźnik Lux Express (z przesiadką w Wilnie). Jeśli udajemy się do Estonii drogą lądową, wschodnie wybrzeże Bałtyku niejako wystawia na próbę… Pomijając kilka większych miast, od granicy polskiej przemierzamy kilkaset kilometrów płaską jak stół równiną, im dalej na Północ, tym bardziej pozbawioną siedzib ludzkich. Na szczęście, cel naszej podróży wynagradza podjęty trud.

Nieznacznie mniejszy od Gdańska, Tallin (440 tys. mieszkańców) to jedno z najstarszych miast regionu – został założony przez ugro-fińskich Estów jeszcze w X wieku, lecz w 1219 roku popadł w zależność od Duńczyków (przez tubylców miasto zwane było wówczas Taanilinn, czyli „Duński zamek”). Podobnie jak w Rydze („e-Dentico” nr 50), o jego rozwoju decydowali przede wszystkim obcy – obok Duńczyków głównie Szwedzi, Niemcy i Rosjanie.

O ile Wilno można uznać za kwintesencję baroku, a Rygę na równi określić mianem miasta gotyckiego i secesyjnego, trzecia ze stolic republik bałtyckich kreuje się na miasto średniowieczne. Nie bez powodu, Tallin należy bowiem do nielicznych dużych miast w Europie, w których zachował się niemal kompletny zespół obwarowań miejskich z bramami i smukłymi basztami, które jak zatemperowane i ustawione na sztorc ołówki w powiększonej skali wyznaczają od ośmiu stuleci granice miasta.

Tallin (w polskiej historiografii znany jako Rewal) to miasta morza – Bałtyk był w jego dziejach zarówno źródłem bogactwa (członek Związku Hanzeatyckiego od 1285 roku), jak i zagrożenia. Nie bez powodu od strony portu miasto chroniła przysadzista baszta bramna o murach do 6,5 m grubości. Gruba Małgorzata (Paks Margareeta) z początku XVI w. pełniła ponadto funkcję zbrojowni i magazynu prochu, a dziś mieści zbiory Estońskiego Muzeum Morskiego (Eesti Meremuuseum; wstęp 3–6 €), poświęconego dziejom żeglugi w tej części Bałtyku. Tuż przy przejściu bramnym warto odnaleźć jeden z nielicznych w Tallinie poloników – tablicę w języku polskim i estońskim, upamiętniającą brawurową ucieczkę internowanego w tutejszym porcie we wrześniu 1939 roku okrętu podwodnego ORP Orzeł. Tuż obok, przy głównej arterii starego miasta – ulicy Pikk – znajduje się zespół gotyckich kamieniczek (1362) znanych jako Trzy Siostry. Legenda głosi, że zamożny kupiec, ojciec owych sióstr, chcąc w kolejności wieku wydać je za mąż, najstarszej zbudował dom z dużymi oknami, dzięki którym można było bez trudu podziwiać urodę właścicielki, młodszej z mniej eksponowanymi otworami okiennymi, a najmłodszej niemal ich pozbawiony. Obecnie nieco przebudowany zespół kamieniczek mieści jeden z najlepszych pięciogwiazdkowych hoteli w mieście.

Tu, w północnej części starówki, uwagę zwraca jednak przede wszystkim najbardziej wertykalny element w architekturze Tallina – gotycki kościół św. Olafa (Oleviste kirik; wstęp bezpłatny), od 1990 roku użytkowany przez baptystów. Jeśli dziś prezentuje się nad wyraz okazale, trudno ocenić, jakie wrażenie robił kilkaset lat temu, gdy był najwyższą budowlą w Europie. Niestety, jego 159-metrowa wieża runęła po pożarze spowodowanym uderzeniem pioruna w 1625 roku. Odbudowana, jest o 35 metrów niższa (możliwość podziwiania panoramy miasta oraz portu z platformy widokowej).

Sercem starego miasta niezmiennie pozostaje urokliwy Plac Ratuszowy (Raekoja plats), do którego prowadzą kręte, wijące się jak strumyki wybrukowane uliczki i ciasne zaułki o bez wątpienia średniowiecznym rodowodzie. W sezonie Plac Ratuszowy i jego okolice ożywiają liczne ogródki kawiarniane, a także jarmark średniowieczny z kramami, z których odziani w stroje z epoki sprzedawcy oferują quasi średniowieczne przekąski. Wzniesiony z jasnego kamienia niezbyt wielki ratusz (raekoda) obecną formę zyskał w latach 1402–1404. Wyjątkowo smukłą wieżę gmachu wieńczy figura Starego Tomasza, czuwającego nad miastem od 1530 roku. Ratusz nie pełni już od dawna pierwotnych funkcji – w jego znakomicie zachowanych wnętrzach mieści się muzeum (wstęp 5 €; wejście na wieżę 3 €), odbywają się tu także koncerty muzyki klasycznej. O usytuowanej przy północnej pierzei placu aptece Estończycy z dumą mówią, że jest najstarszym nieprzerwanie działającym – od 1422 roku – obiektem tego typu na świecie. Niedaleko stąd do gotyckiego kościoła św. Mikołaja (Niguliste kirik) zamienionego po powojennej odbudowie w muzeum sztuki średniowiecznej (wstęp 5 €, w środy 1 €). Wśród licznych zabytków sztuki rzeźbiarskiej, malarskiej i złotniczej z warsztatów niemieckich i niderlandzkich oglądać tu można najcenniejsze dzieło w zbiorach estońskich – 7,5-metrowy „Taniec śmierci” z warsztatu mistrza Bernta Notkego z Lubeki.

Stare miasto zasadniczo dzieli się na dwie części. Nad Miastem Dolnym góruje Górne Miasto, które zajmuje wypiętrzoną na wysokość 30 m wapienną skałę. Dostępu do niego broniło w przeszłości kilka zamykanych na noc furt. Ze względu na strategiczne położenie tu właśnie wzniesiono zamek Toompea, zajmowany przez kolejnych rządców Estonii. Spośród wież flankujących naroża zamczyska najsłynniejszy jest XIV-wieczny Wysoki Hermann – cylindryczna konstrukcja o wysokości 46 m, na której maszt przy dźwiękach patriotycznej pieśni Mu isamaa on minu arm (Moja ojczyzna mą miłością) wciągana jest flaga Estonii. Nie bez przyczyny – stojący u jej podnóża barokowy pałac o fasadzie utrzymanej w odcieniu różu jest siedzibą parlamentu republiki (Riigikogu). Inna z wież zamku – XV-wieczna Kiek in de Kök (Zajrzyj do kuchni) swą nietypową nazwę zawdzięcza temu, że pełniący w niej wartę żołnierze mogli bez przeszkód obserwować życie mieszkańców grodu. Mimo żartobliwej nazwy wieża odgrywała istotną rolę w obronności miasta, o czym świadczy 9 wbitych w jej mury kul armatnich pozostawionych przez wojska Iwana Groźnego (wewnątrz ekspozycja muzealna, wstęp 5 €). W sąsiedztwie zamku wznosi się kryta kopułami katedra Aleksandra Newskiego (1894–1900; wstęp bezpłatny) uważana – nie bez powodu – za jedną z najpiękniejszych świątyń prawosławnych na świecie, o każdej porze dnia pełna rozmodlonych babuszek w chustach na głowie. Jako symbol carskiej władzy budowla stanęła w domniemanym miejscu pochówku Kaleva – legendarnego bohatera Estończyków i Finów. Warto wspomnieć, że Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini stanowią wciąż ponad 40% populacji miasta, choć nie są zbyt zauważalni w centrum – żyją przede wszystkim w osiedlach-sypialniach poza śródmieściem stolicy. Także w Mieście Górnym wzniesiono w 1243 roku gotycką katedrę NMP (Toomkirik, wstęp 1,5 €), od czasów reformacji użytkowaną przez luteran. Gdy w świątyni nie odbywają się nabożeństwa, z katedralnej wieży można podziwiać panoramę miasta.

Bezpośrednie połączenia lotnicze z drugim według wielkości miastem Sycylii (315 000 mieszkańców) utrzymuje WizzAir – loty wykonywane są z lotniska im. Chopina w Warszawie, a już od marca 2017 roku także z podkatowickich Pyrzowic.

W przeciwieństwie do zróżnicowanej pod względem architektonicznym stolicy Sycylii – Palermo („e-Dentico” nr 2(48)/2014), Katania (Catania) to miasto na wskroś barokowe. Spójność stylowa nie wynika jednak ze szczególnego upodobania ojców miasta czy jego mieszkańców do jednego stylu w dziejach architektury, ale jest konsekwencją i śladem walki, jaką miasto toczyło z siłami natury. W swoich dziejach Katania była bowiem wielokrotnie niszczona przez żywioły – trzęsienia ziemi oraz wybuchy położonego niespełna 40 km na północ największego na naszym kontynencie wulkanu – Etny.

Ostatnim z wielkich kataklizmów było trzęsienie ziemi (zdaniem sejsmologów najpotężniejsze w nowożytnej historii Włoch – 7,7^o w skali Richtera), które dotknęło wschodnie wybrzeże wyspy w styczniu 1693 roku. W samej tylko Katanii, obróconej przez żywioł w kupę gruzu, śmierć poniosło co najmniej 12 000 osób, czyli więcej niż połowa ówczesnej populacji. Zginęli nie tylko ci, którzy byli w mieście, ale także na wybrzeżu – w wyniku wywołanego przez trzęsienie tsunami. Cios ten był tym bardziej dotkliwy, że Katania dopiero podnosiła się z ruin po katastrofalnym wybuchu Etny, który ćwierć wieku wcześniej nakrył dużą część miasta szczelnym płaszczem wulkanicznej lawy.

Najbardziej chyba znanym symbolem barokowej Katanii jest Via dei Crociferi biegnąca z południa (od Piazza San Francesco d’Assisi) w kierunku północnym. Nie jest to szeroka ulica, ale ze względu na ograniczenie ruchu innego niż pieszy, daje szansę na nieśpieszne delektowanie się urodą wzniesionych tu pałaców i świątyń o jasnych fasadach. Obiekty te nie imponują rozmiarem, ale dzięki fantazyjnych formom architektonicznym i bogactwu detalu rzeźbiarskiego mają w sobie dużo elegancji i wdzięku. Spacer Via dei Crociferi i innymi uliczkami historycznego centrum skłania do refleksji nad zmiennością fortuny – nawet przybysze z nieprzesadnie zamożnej Polski mogą odnieść wrażenie, że Katania to miasto ubogie i pilnie potrzebujące rewitalizacji, choć i obecny stan w żadnym stopniu nie odbiera mu uroku typowego dla miast południa Włoch.

Jeśli chcemy poznać bardziej dostatnie oblicze współczesnej Katanii, powinniśmy udać się w okolice Corso Italia – efektownej arterii z zadbaną współczesną zabudową, sklepami najlepszych marek i nietypową dla Katanii atmosferą dobrobytu. Główną ulicą handlową miasta pozostaje jednak znacznie mniej ekskluzywna, śródmiejska Via Etnea pełna sklepików, pizzerii, kawiarni i rodzinnych lodziarni, a w bocznych uliczkach – półlegalnych targowisk oraz hurtowni z dalekowschodnimi produktami dla najmniej wymagającej klienteli. Na południowym, staromiejskim krańcu ulicy warto zatrzymać się przy XVIII-wiecznym kościele Basilica della Collegiata, uznawanym za modelowy przykład sycylijskiego baroku. Uwagę zwraca przede wszystkim wklęsła, niemal zapadnięta fasada o klarownych podziałach, uzyskanych dzięki zastosowaniu kolumn. Co ciekawe, autorem projektu fasady jest Stefan Ittar (1724–1790), urodzony na Wołyniu polski architekt, kształcący się Rzymie, który następnie osiadł z Katanii i tu pracował dzięki hojnemu mecenatowi księcia Biscari. Tę samą profesję wykonywali synowie Ittara – Sebastiano i Enrico, przy czym drugi z nich w swoim życiu zawodowym przebył drogę przeciwną niż ojciec: dla księżnej Radziwiłłowej projektował quasi antyczne budowle w Arkadii, a w Liceum w Zamościu nauczał rysunku i architektury.

W zachodniej części starego miasta warto zobaczyć dawne założenie klasztoru benedyktynów. W monstrualnych rozmiarów kompleksie (drugim według wielkości opactwie tego zakonu w Europie) nie spotka się już rozmodlonych braciszków, ale studentów tutejszego uniwersytetu. Ponieważ gmach jest ogólnodostępny, można samodzielnie przemierzać niekończące się korytarze i podziwiać obszerne, ukwiecone dziedzińce, niemniej warto zdecydować się na wycieczkę z przewodnikiem (standardowa cena 6 €), który wprowadzi w tak niezwykłe miejsca, jak antyczny rzymski dom, klasztorna biblioteka, kuchnie, piwnice oraz ogrody założone w XVIII wieku w miejscu połaci zastygłej lawy. Odpowiednio dużych rozmiarów (105 × 48 m) jest także zwieńczony wysoką kopułą barokowy kościół San Nicolò l’Arena, będący częścią kompleksu klasztornego. Wznoszeniu świątyni najwyraźniej nie sprzyjała fortuna: kościół nie miał szans w konfrontacji z 12-metrową falą lawy zalewającą miasto w 1669 roku, podjętą w 1687 roku odbudowę wkrótce przerwało trzęsienie ziemi, a posępnie prezentująca się fasada świątynia nigdy nie doczekała się ukończenia. We wnętrzu zainteresowanie zwiedzających wzbudza zegar słoneczny (1839) umieszczony w posadzce nawy poprzecznej, który ma nietypową formę 40-metrowego pasa, oraz XVIII-wieczne organy, których brzmieniem zachwycał się Goethe.

Najważniejszym miejscem w mieście pozostaje od setek lat plac Katedralny. W jego centrum oglądać można barokową fontannę słonia (1735–1737) z figurą zwierzęcia wyrzeźbioną w brudnoszarej skale wulkanicznej. Rzeźba słonia dźwigającego na grzbiecie pokryty hieroglifami egipski obelisk widnieje w herbie miasta i stała się rozpoznawalnym w całych Włoszech symbolem miasta. Powiada się, że pierwotnie słoń pozbawiony był cech płciowych, co mężczyźni z Katanii uznali za obraźliwe, dlatego twórca fontanny, Giovanni Battista Vaccarini, ostatecznie nadał zwierzęciu cechy męskie.

Bari to największe, po Neapolu, miasto południa kontynentalnej części Włoch, a zarazem najludniejsze (330 tys. mieszkańców) z miast Italii leżących nad Adriatykiem. Stałe połączenie lotnicze ze stolicą regionu Apulia utrzymuje Wizz Air – ze stołecznego Okęcia oraz podkatowickich Pyrzowic przewoźnik realizuje łącznie 5 rejsów tygodniowo.

Z lotniska im. Karola Wojtyły w Bari do śródmieścia można w parę minut dostać się metrem (bilet 5 €), warto jednak pokonać tę trasę miejskim autobusem (nr 16; bilet 1 €), dojeżdżającym na główny dworzec kolejowy. Ponadpółgodzinny przejazd do ścisłego centrum przekona nas, że Bari to miasto wielu kontrastów. Niemało tu nędzy i zaniedbanych, ciasnych ulic, których próżno szukać w dużych miastach Polski. Z drugiej strony, w śródmieściu nie brakuje szykownych ulic (np. deptak handlowy Via Sparano di Bari lub efektowne Corso Cavour) z eklektyczną wielkomiejską zabudową, salonami najlepszych włoskich i francuskich marek modowych czy kosmetycznych oraz pasami zieleni, których ozdobę stanowią dorodne drzewa palmowe.

Niezależnie od najbardziej eleganckich ulic i osiedli nędzy, za najbardziej niezwykły skrawek Bari uznać należy città vecchia, czyli stare miasto zajmujące język lądu wysunięty w kierunku morza. Wystarczy minąć reprezentacyjne Corso Vittorio Emanuele II, by znaleźć się w …niewielkim nadmorskim miasteczku. Jest tu wszystko, czego spodziewalibyśmy się po włoskim Południu. Większość domów wzniesiono (podobnie jak niemal całą historyczną zabudowę w tej części Italii) z jaśniejącego w promieniach słońca piaskowca. Wędrując uliczkami wąskimi jak w arabskiej medynie, należy uważać na wyrostków na skuterach i rowerach, którzy z cyrkową zwinnością mijają pieszych, oraz na wodę ściekającą z rozwieszanego między oknami prania. Życie tej części miasta toczy się między kościołem, rodzinnym sklepikiem zaopatrzonym we wszystko, co potrzeba i zaprzyjaźnionym warsztatem, w którym przywraca się do życia wysłużone sprzęty. Mieszkańcy starego Bari, bez wątpienia nienależący do finansowej elity miasta, przywykli do obecności turystów i starają się wieść zwyczajne, niczym niezmącone życie. Nie zważając na nieznajomych, wieczorami opuszczają swoje ciasne mieszkania i z poziomu wyniesionych wprost na ulicę krzeseł prowadzą gorące dyskusje z sąsiadami, a nawet przygotowują posiłki.

Jak na włoskie miasto przystało, tkanka historycznej części Bari poprzetykana jest licznymi kościołami, z których wiele szczyci się niemal tysiącletnią historią. Za najważniejszą świątynię miasta bez wątpienia uznaje się San Nicola di Bari (1087–1103) – potężną bazylikę o nad wyraz ascetycznej formie, wzniesioną w stylu apuliańskiego romanizmu. Nazwa ta może być nieco myląca, bo patron – św. Mikołaj z Miry (około 270–345) – całe życie spędził na południu obecnej Turcji. Natomiast przydomek di Bari uzasadnia fakt, że doczesne szczątki świątobliwego męża spoczywają w krypcie bazyliki już od 1087 roku. Czczony zarówno w kościele zachodnim, jak i wschodnim, Mikołaj stał się bodaj najbardziej rozpoznawalnym świętym, a przy tym nieodłącznym symbolem świąt Bożego Narodzenia. Gości z Polski poza miejscem spoczynku biskupa Miry bez wątpienia zainteresuje manierystyczny nagrobek królowej Bony (1494–1557), umieszczony w ołtarzu głównym bazyliki, tuż za romańskim cyborium. Energiczna, dążąca do wzmocnienia władzy królewskiej Bona Sforza popadła w wieloletni konflikt z własnym synem – Zygmuntem Augustem, który nad obowiązki monarsze przedkładał troskę o sprawy sercowe. Ostatecznie Bona zdecydowała się na powrót do ojczyzny – do odziedziczonego po matce księstwa Bari. Tam jednak, jak oceniają historycy – na zlecenie Habsburgów, została wkrótce otruta przez osobistego lekarza. W obecnej formie marmurowy nagrobek został ufundowany niemal cztery dekady po śmierci królowej przez jej córkę, Annę Jagiellonkę. Postaci klęczącej monarchini towarzyszą figury patrona Polski – św. Stanisława oraz patrona Bari – św. Mikołaja. Warto wspomnieć, że jeszcze na początku XX wieku wnętrze bazyliki utrzymane było w stylu barokowym, ale po jego reromanizacji usunięte zostały niemal wszystkie późniejsze dodatki, w tym fresk przestawiające polskich monarchów i świętych, stanowiący kompozycyjną klamrę dla nagrobka królowej. Zniszczeń uniknęło tylko sklepienie świątyni pokryte efektownymi złoceniami i misternymi malowidłami.

Poruszanie się po Antwerpii nie stanowi żadnego problemu – większość miejsc jest przyjazna dla pieszych, można też korzystać z rowerów miejskich – Velo Antwerpen (dostęp na 1 dzień – 3,80 €, na 1 tydzień – 9 €; do 30 minut jazdy – bezpłatnie). Ponadto od ponad 40 lat w mieście działa metro, które obejmuje 12 stacji (bilet – 3 €), ale korzystanie z niego jest zbędne, jeśli planujemy eksplorować tylko stare miasto i śródmieście.

Za atrakcję turystyczną śmiało uznać można tutejszy dworzec kolejowy Antwerpia Centralna (1895–1905). Imponująca neobarokowym przepychem budowla niekoniecznie przypomina obiekt użyteczności publicznej, zresztą przez samych mieszkańców zwana jest „katedrą kolejową” (nider. Spoorwegkathedraal). Zwieńczona wysoką kopułą oraz wieżyczkami fasada dworca otwiera się na centrum i starówkę, do których prowadzi główny deptak miasta – Meir. Jego początek wyznacza plac Davida Teniersa, żyjącego w XVII wieku malarza scen rodzajowych, z pomnikiem artysty ustawionym pomiędzy efektownymi kamienicami o złoconych kopułach. Głównym deptakiem miasta każdego dnia przelewa się kolorowy tłum, dając dowód tego, jak zróżnicowanym pod względem kulturowym i etnicznym miastem jest Antwerpia. Meir to miejsce spotkań i zakupów, można tu posłuchać ulicznych grajków, przysiąść, by zjeść lody lub porcję frytek. Jeśli nawet nie planujemy zakupów, warto odwiedzić niektóre z działających tu sklepów, zwłaszcza te z długą tradycją, jak ekskluzywne centrum handlowe Stadsfeestzaal (istniejące od 1908 roku), którego ponowne otwarcie przed paroma laty przywróciło deptakowi status najdroższej ulicy handlowej w krajach Beneluxu. Także najbliższe okolice Meir zachęcają, by choćby na chwilę oddalić się od głównego traktu. Spotkać tu można ukwiecone placyki, liczne ogródki kawiarniane i restauracyjne, galerie sztuki, sklepiki z gustownymi pamiątkami oraz rodzinne cukiernie, specjalizujące się – jak na Belgię przystało – w najwyższej jakości wyrobach z czekolady. Jeśli szukamy biżuterii, najwięcej sklepów jubilerskich znajdziemy w okolicy dworca; tam także mieszczą się warsztaty obróbki diamentów.

W pobliżu miejsca, gdzie Meir rozdwaja się, przechodząc płynnie w dwie staromiejskie ulice: Eiermarkt i Schoenmarkt warto zwrócić uwagę na Boerentoren – monumentalny gmach zbudowany z okazji odbywającej się w Antwerpii w 1930 roku Wystawy Światowej. Wzniesiony w stylu art déco, był najwyższym drapaczem chmur przedwojennej Europy (87,5 m) – mierzył ponad 20 m więcej niż druga na liście warszawska siedziba Towarzystwa Ubezpieczeniowego Prudential.

Perłą starego miasta jest katedra NMP (Onze-Lieve-Vrouwekathedraal; wstęp: 4–6 €). Mimo że budowana była przez 170 lat (od 1352 roku), pierwotnych planów nigdy w pełni nie zrealizowano – ze względów finansowych z dwóch bliźniaczych wież udało się wznieść tylko jedną, o wysokości 123 m (najwyższa wieża kościelna w krajach Beneluxu). Cesarz Karol V twierdził, że wysublimowaną, ażurową konstrukcję świątyni należałoby – dla jej bezpieczeństwa – chronić pod szkłem, a Napoleon przyrównał ją do misternych koronek, z których wyrobu do dziś słyną flandryjskie miasta. W imponującym, siedmionawowym wnętrzu, mieszczącym niemal 30 tysięcy osób, nie można przeoczyć szczególnie pięknych witraży (jest ich łącznie 55) oraz trzech wielkoformatowych dzieł najsłynniejszego malarza w dziejach Antwerpii – Petera Paula Rubensa. Uwagę zwiedzających zwraca też całkiem współczesny, bo pochodzący z 2015 roku obiekt – złocona instalacja Jana Fabrego przedstawiająca człowieka unoszącego krzyż.

Jasna sylweta katedry oddalona jest zaledwie kilkadziesiąt metrów do Wielkiego Rynku (Grote Markt), którego ozdobę stanowi potężny, czterokondygnacyjny gmach ratusza (1561–1565), uznawanego za majstersztyk flamandzkiego renesansu. Mimo że obiekt trafił na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, niezmiennie pełni swą pierwotną funkcję – urzęduje tu burmistrz Antwerpii wraz z całą armią swoich współpracowników. Otaczające rynek kamienice pyszniące się bogactwem ozdób pozostają do dziś świadectwem potęgi działających w mieście gildii kupieckich i cechów rzemieślniczych. Warto też zwrócić uwagę na ustawioną przed ratuszem, pokrytą patyną fontannę z figurą Silviusa Brabo (1883), rzymskiego żołnierza, który miał uwolnić mieszkańców miasta od olbrzyma pobierającego myto za przekraczanie Skaldy. Na dowód swego bohaterskiego czynu Brabo dzierży w swej prawicy …odciętą dłoń olbrzyma. Przyjmuje się, że od nazwiska mitycznego bohatera wywodzi się nazwa prowincji na pograniczu Belgii i Holandii – Brabancji.

Liczący obecnie niemal milion mieszkańców Neapol był na przełomie XVII–XVIII wieku najludniejszym, po Paryżu, miastem kontynentu europejskiego. Był też kwitnącym ośrodkiem kultury, miastem zamożnym, znakomicie prosperującym, co trudno sobie wyobrazić zważywszy na stan, w jakim znajduje się na początku wieku XXI.

„Zobaczyć Neapol i umrzeć” – te słowa zapisane przez Johanna Wolfganga Goethego były hołdem złożonym urodzie miasta i wrażeniu, jakie wówczas robiło na przyjezdnych. Dziś powtarzane są raczej z obawą, czy aby wizyta w stolicy Kampanii nie skończy się czymś nieprzewidzianym… Rzeczywiście, miasto nie cieszy się zbyt dobrą sławą. Nawet niektórzy Włosi (przede wszystkim ci z Północy) przestrzegają cudzoziemców przez wizytą w metropolii nad Zatoką Neapolitańską. Niepochlebna opinia o mieście jest po części uzasadniona, ale też do pewnego stopnia krzywdząca, ponieważ w Neapolu są również bezpieczne, wręcz ekskluzywne dzielnice, np. nadmorskie Posillipo oraz Chiaia czy też Vomero położone na otaczających centrum wzgórzach. Jednak niektóre rejony miasta są wręcz uderzająco ubogie, co budzić może u przyjezdnych przekonanie, że skoro jest biednie, to zapewne musi być też niebezpiecznie. O ile poważniejsze przestępstwa zdarzają się relatywnie rzadko, to drobne kradzieże są – niestety – zjawiskiem dość częstym. Jak wszędzie, najbardziej niebezpieczne są okolice dworców; można także paść ofiarą złodziei, którzy z cyrkową zwinnością przemieszczają się na skuterach ciasnymi uliczkami najstarszej części miasta. Nie poleca się samodzielnego odwiedzania nocą niektórych rejonów śródmieścia (np. Dzielnicy Hiszpańskiej). Przed kłopotami uchronić może też nieobnoszenie się z biżuterią czy cennymi gadżetami elektronicznymi. Podobnie jak na Sycylii, nie ma raczej zagrożenia ze strony tutejszej mafii. W orbicie jej zainteresowań pozostaje przede wszystkim lokalny biznes i polityka. Dzięki niejawnym powiązaniom roczne dochody neapolitańskiej Camorry oceniane są na gigantyczną kwotę 1 miliarda €, a przy tym wyrywanie torebek z rąk turystek to zadanie dla przestępców z zupełnie innej „ligi”.

Od niemal trzech dekad w Neapolu działa metro – jego trzy linie łączą poszczególne dzielnice miasta, którego topografię wyznaczają niezbyt sprzyjające warunki naturalne, głównie wzgórza opadające łagodnymi tarasami w kierunku Zatoki Neapolitańskiej. Chcąc poprawić nie najlepszy wizerunek miasta, zaprojektowanie wystroju czternastu stacji władze powierzyły uznanym artystom z różnych kontynentów. Bodaj najsłynniejszą z nich jest Toledo, położona 50 m pod powierzchni ziemi. Uznana kilka lat temu przez brytyjski Daily Telegraph za najpiękniejszą stację metra w Europie, Toledo odzwierciedla wzajemne przenikanie się światła i wody. Stacja Neapolis nawiązuje wystrojem do dziedzictwa miasta o tej samej nazwie, złożonego przez Greków w VIII w p.n.e., a przystanek Università, na której zastosowano jaskrawą, kontrastową kolorystykę, to swego rodzaju galeria sztuki współczesnej. Jednorazowy bilet na przejazd komunikacją miejską w Neapolu kosztuje 1,10 €, bilet całodzienny – 4,50 €. Bilet jednorazowy zachowuje ważność przez 100 minut i umożliwia przesiadki (także na inne środki lokomocji), pod warunkiem, że trasa nie prowadzi z powrotem w kierunku miejsca rozpoczęcia podróży. Warto wiedzieć, że pełnoprawnym środkiem komunikacji w mieście jest kolej linowo-terenowa (funicolare), której kilka linii łączy śródmieście z wyżej położonymi dzielnicami. Przykładowo kolejką Centrale z przystanku końcowego przy via Toledo dojechać można w okolice zamku Sant’Elmo (wstęp 5 €). Warownia ta sprawia surrealistyczne wrażenie, jak obiekt przeniesiony z obrazu René Magritte’a: z ogromnej bryły piaskowca wyrasta zamczysko w formie tak oszczędnej, by nie rzec – szczątkowej (bez rozczłonkowanych form, niemal bez otworów okiennych), że zdaje się stanowić jedność ze skałą. Wnętrza XIV-wiecznej fortecy nie są udostępnione do zwiedzania, ale z jej szczytu rozpościera się najpiękniejszy widok na całe miasto, Zatokę Neapolitańską oraz masywy górskie, w tym Wezuwiusz (1281 m n.p.m.). Na platformę widokową na koronie murów dostać się można szerokim podejściem przeznaczonym niegdyś dla jeźdźców i powozów.

Najważniejszą handlową ulicę miasta – wspomnianą via Toledo – zamyka od strony południowej plac Plebiscytowy. Nazwa głównego miejskiego placu upamiętnia fakt przystąpienia w 1860 roku ówczesnego Królestwa Obojga Sycylii do powstającego państwa włoskiego. Na ogromnym i pustawym (zamkniętym dla ruchu kołowego) placu uwagę zwraca ozdobiony szeroką kolumnadą klasycystyczny kościół San Francesco di Paola z I połowy XIX wieku, którego projekt wprost nawiązuje do rzymskiego Panteonu. Przed świątynią ustawiono konne posągi władców Neapolu z dynastii Burbonów: Karola VII oraz Ferdynanda IV, które wyszły spod dłuta najwybitniejszego rzeźbiarza epoki klasycyzmu – Antonia Canovy.

Wschodnią pierzeję Placu Plebiscytowego zajmuje szeroka, trzykondygnacyjna fasada pałacu królewskiego. Choć na pierwszy rzut oka wydaje się on opuszczony, część pomieszczeń jest udostępniona do zwiedzania (bilety 4 €, audioprzewodniki w kilku językach – dodatkowo 2,50 €). Na gości czeka 30 położonych na parterze reprezentacyjnych sal z zachowanym wystrojem z XVII–XIX wieku, w tym Sala Tronowa, a także królewska kaplica oraz teatr pałacowy – Teatrino di corte z 1768 roku. Częścią obszernego kompleksu (obejmującego kilka dziedzińców) jest Teatro San Carlo (zwiedzanie 7 €). Wzniesiony w 1737 roku gmach jest najstarszym wciąż czynnym teatrem operowym na świecie. Jest to zarazem największy obiekt teatralny w kraju – liczba miejsc (obecnie znacznie ograniczona) wynosiła pierwotnie 3285. W pałacu działa także Biblioteka Narodowa, w której zgromadzono m.in. 1800 papirusów z Herkulanum oraz Biblię koptyjską z V wieku.

Codzienne loty ze stołecznego lotniska im. Chopina do Belgradu (serb. Београд, Beograd) ma w swojej ofercie narodowy przewoźnik – PLL LOT. Jeśli jednak preferujemy podróż samochodem, musimy zaopatrzyć się w winiety na przejazd przez Słowację (10 € na 10 dni) oraz Węgry (2975 forintów, czyli także równowartość około 10 € na tydzień). Mimo znacznej odległości (ponad 1200 km z Warszawy, poniżej 800 km w Krakowa), przejazd do stolicy Serbii nie stanowi dużego problemu, przede wszystkim ze względu na niezłą jakość dróg. Wciąż nowoczesna sieć autostrad we wspomnianych państwach Grupy Wyszehradzkiej prezentuje się całkiem dobrze; bardziej wysłużona jest dwupasmowa ekspresówka prowadząca od węgierskiej granicy (przejście graniczne Szeged/Horgoš) do stolicy Serbii (płatność w punktach poboru opłat – około 6 € za 100 km). Choć Serbia jest poza Unią Europejską, obywatele naszego kraju do przekroczenia granicy nie potrzebują wizy, nie jest też niezbędny paszport – wystarczy legitymować się polskim dowodem osobistym.

Wjazd do Belgradu (1,2 mln mieszkańców) uświadamia nam jak duży dystans dzieli obecnie Serbię i jej stolicę do krajów unijnych, choćby takich jak Polska, które przed transformacją ustrojową startowały z niższego poziomu. Przy widocznych niemal na każdym kroku w Warszawie korzystnych zmianach w krajobrazie miasta i jego infrastrukturze, Belgrad sprawia wrażenie miasta wyraźnie niedoinwestowanego. Co prawda w ostatnich latach sytuacja pod tym względem nieco się zmienia, ale brak pewności co do politycznej przyszłości Serbii skutecznie studzi zapał zagranicznych inwestorów, by nad Dunajem i Sawą ulokować naprawdę duże pieniądze. Dlatego w panoramie miasta wciąż nie dominują np. biurowce ze stali i szkła, ale poszarzałe wieżowce mieszkalne z lat 60. i 70. oraz pokryte patyną kopuły XIX-wiecznych cerkwi.

Belgrad (czyli „Białe Miasto”) ma długą, sięgającą starożytności historię. Dawna celtycka osada o nazwie Singidūn została przekształcona w I wieku p.n.e. w rzymskie miasto w granicach prowincji Górna Mezja. Po podziale cesarstwa ówczesne Singidunum podlegało Bizancjum, a następnie było zajmowane przez kolejne plemiona napierających od wschodu Słowian. Po trzech wiekach zależności od Węgier, Belgrad został w 1521 roku zdobyty przez Turków, co z jednej strony wiązało się z powtarzającymi się aktami terroru wobec ludności słowiańskiej (po zdobyciu miasta całą chrześcijańską ludność uprowadzono do Stambułu), z drugiej zaś z rozwojem miasta – dość powiedzieć, że w XVII wieku Belgrad liczył około 100 tys. mieszkańców, co czyniło go największym – po Stambule – miastem Imperium Osmańskiego. Po serii powstań narodowowyzwoleńczych Turcy ostatecznie opuścili miasto w 1869 roku, niestety zostawiając za sobą zgliszcza. Z tego względu stolica Serbii nie jest swego rodzaju księgą, z której można uczyć się historii architektury, jak w przypadku Rzymu, Wiednia czy Pragi. Zdewastowane przez Turków miasto wymagało w zasadzie zbudowania na nowo. Nie może więc dziwić fakt, że w centrum Belgradu dominuje zabudowa z przełomu XIX-XX wieku, a także – często znakomite – przykłady modernistycznej architektury okresu międzywojnia.

Za najciekawszy zakątek miasta należy uznać rozległy obszar (66 hektarów) tutejszej twierdzy, znanej do dziś pod turecką nazwą Kalemegdan. Jej położenie nie jest przypadkowe – stanęła na wysokim klifie ponad miejscem, w którym Sawa zasila wody Dunaju. Strategiczną lokalizację docenili Celtowie, Rzymianie (stacjonował tu IV Legion Flawiusza), Bizantyjczycy, Serbowie, Turcy oraz Austriacy – wszyscy pozostawili w tym miejscu swój ślad. Jak zbadali historycy, w obrębie Kalemegdanu rozegranych zostało 115 bitew, a sama twierdza była niszczona około 40 razy. Jest to prawdziwe miasto
w mieście – na terenie kompleksu oglądać można m.in. pozostałości rzymskiego castrum, w tym studnię o głębokości 35 m, oraz ruiny XV-wiecznej twierdzy serbskiego władcy Stefana Lazarevicia z częściowo zachowanymi bastionami, bramami i basztami (m.in. Nebojsa, Jakšicia i Wschodnią – w tej ostatniej mieści się obecnie obserwatorium astronomiczne). Charakterystyczne dwa
przysadziste donżony z blankowaniem oraz wciśniętym między nie wejściem bramnym to Brama Więzienna z połowy XV wieku. Barokowe bramy: Karola VI i Leopolda oraz pobielana, najwyższa w kompleksie Wieża zegarowa (1740–1789) pochodzą z krótkiego okresu, gdy Belgrad znajdował się pod panowaniem austriackim. Z kolei urokliwe cerkwie pod wezwaniem NMP oraz św. Petki, choć nawiązują do tradycji architektonicznej środkowych Bałkanów, pochodzą – odpowiednio – z XIX oraz XX wieku. Pamiątką epoki tureckiej jest nakryty kopułą budynek XIX-wiecznej łaźni oraz mauzoleum wielkiego wezyra Damata Alego Paszy z 1784 roku. Miłośników militariów może zainteresować Muzeum Wojska (wstęp 200 dinarów, czyli równowartość 7 zł), zlokalizowane w południowo-wschodnim bastionie. Dokumentuje ono 2000 lat historii tych ziem z perspektywy wojskowej. Poza murami placówki podziwiać można duże obiekty muzealne, pochodzące głównie z okresu II wojny światowej (czołgi, pojazdy opancerzone itp.), a także… amerykański wielozadaniowy pojazd HMMWV, zdobyty w 1999 roku podczas wojny w Kosowie. W pobliżu na zwolenników silnych wrażeń czeka także nieco mroczne Muzeum Średniowiecznych Tortur (wstęp: 300 dinarów, czyli około 11 zł).

Jednym z bardziej rozpoznawalnych symboli Belgradu jest Pobiednik (Zwycięzca) – osadzony na smukłej kolumnie pomnik przedstawiający postać mężczyzny wspartą na mieczu, z sokołem w lewej dłoni. Ustawiony w 1928 roku ponad miejscem, w którym Sawa wpada do Dunaju, pomnik upamiętnia zwycięstwa Serbów nad Turkami, Austriakami oraz Austro-Węgrami w czasie I wojny światowej.

Kalemegdan obejmuje ponadto ogród zoologiczny (otwarty w 1936 roku), tereny zielone (największy park stolicy), restauracje, obiekty sportowe (np. korty tenisowe). Mieszkańcy Belgradu doceniają magię tego miejsca – w ciepłe wieczory dziesiątki zakochanych par podziwiają spektakularne zachody słońca nad Dunajem i Sawą.

Warto zauważyć, że ze względu na klif (125 m wysokości) zajmowany przez twierdzę, spacer ulicami śródmieścia Belgradu nierzadko wiąże się z koniecznością wchodzenia pod górę lub schodzenia w dół. U stóp twierdzy rozwinęło się współczesne miasto z szachownicą ulic, których patronami są w większości serbscy monarchowie i wodzowie. Tu znajduje się śródmiejski deptak handlowy, a zarazem najważniejszy „salon” stolicy – ulica Kneza Mihaila. Jej usytuowanie nie jest przypadkowe – dokładnie w tym miejscu przed niemal 2000 lat przebiegał główny trakt rzymskiego Singidunum. Kilometrowej długości deptak z zadbaną eklektyczną zabudową wypełniają latem ogródki licznych tu restauracji i kawiarenek. Muzycy starają się skraść uwagę przechodniów, a uliczni artyści oferują akwarelowe widoczki Belgradu oraz idealizowane, rysowane węglem portrety turystów. A ponieważ jesteśmy na Bałkanach, jak na południe Europy przystało, życie rozkwita tu wieczorami…

Od strony południowej ulicę Kneza Mihaila zamyka Plac Republiki (Trg Republike) z charakterystycznym gmachem Teatru Narodowego. Budowla z dwiema wieżami flankującymi fasadę swoją obecną formę zawdzięcza przebudowie w duchu historyzmu na początku XX wieku. Stojący obok budynek w kolorystyce kremu i różu to siedziba Muzeum Narodowego, obecnie poddawana remontowi. Przed gmachem ustawiony jest konny pomnik Michała Obrenovicia (patrona deptaku) – władcy Serbii, a razem bohatera okresu odzyskania przez kraj niepodległości. Monument księcia Michała to nie tylko punkt orientacyjny i ulubione miejsce spotkań belgradzkiej młodzieży, ale też lokalizacja częstych i przebiegających nie zawsze pokojowo wieców politycznych.

Blisko stąd do jednego z najbardziej urokliwych zakątków historycznej części miasta. Maleńka Skadarlija to namiastka paryskiego Montmartre’u lub – w mniejszym stopniu – krakowskiego Kazimierza. Niezwykłość tego miejsca polega na tym, że z serca dużej współczesnej metropolii trafiamy wprost do …małego miasteczka, niemal z innej czasoprzestrzeni. Ten fragment śródmieścia oparł się szeroko zakrojonym pracom budowlanym sprzed stu lat, gdy Belgrad stał się stolicą zjednoczonej Jugosławii – dużą część zabudowy stanowią parterowe domki, a uliczki wyłożone są „kocimi łbami”. Jak na belgradzki Montmartre przystało, w Skadarliji działają pracownie artystów i niewielkie galeryjki, jest sporo ogródków kawiarnianych oraz kultowe restauracje, takie jak Tri šešira, Dva bela goluba czy Dva jelena, gdzie spróbować można dań kuchni bałkańskiej, a wieczorami posłuchać tradycyjnej muzyki na żywo.

Być może najbardziej imponującym obiektem sakralnym stolicy jest usytuowana w śródmieściu cerkiew św. Sawy, jedna z największych budowli prawosławia na świecie. Obiekt upamiętnia św. Sawę (a w zasadzie Rastko Nemanjicia), żyjącego na przełomie XII–XIII stulecia serbskiego księcia, a zarazem mnicha, prawnika oraz dyplomatę. Świątynia ma 79 m wysokości, przy czym tyle mierzy nie wieża, ale kopuła nakrywająca potężny gmach. Budowę cerkwi rozpoczęto w 1935 roku (w miejscu starszej, spalonej przez Turków cztery wieki wcześniej), ale prace budowlane trwają …po dziś dzień. Funkcję katedry prawosławnej pełni natomiast neobarokowy sobór św. Michała Archanioła (1837–1845), w którym odbywały się koronacje carów odrodzonej Serbii i złożone zostały szczątki wielu władców kraju, poczynając od żyjącego w XIV stuleciu cara i świętego – Stefana Uroša V. Położony naprzeciw gmach to siedziba prawosławnego patriarchy Serbii.